Το παρακάτω κείμενο αποτελεί απόσμασμα από την μεταπτυχιακή ερευνητική διατριβή της Μαρίας Στρούμπα, «Περιβαλλοντική Ηθική στα Σχολεία του Δάσους: η περίπτωση ενός σχολείου στην Αγγλία», την οποία μπορείς να διαβάσεις εδώ.

 

Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση δίνει ιδιαίτερη σημασία στις αξίες, τις στάσεις και τις συμπεριφορές. Μία από τις αρχές της Εκπαίδευσης για το Περιβάλλον και την Αειφορία είναι η ενίσχυση των ουμανιστικών αξιών της κοινωνικής και οικολογικής αλληλεγγύης, της κοινωνικής και περιβαλλοντικής δικαιοσύνης, της αυτονομίας, της υπευθυνότητας και της ανεκτικότητας. Με βάση αυτές γίνεται η επεξεργασία των διάφορων ζητημάτων και προωθούνται δημοκρατικές κοινωνικές αλλαγές (Φλογαΐτη, 2007).

Πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση των όρων περιβαλλοντική στάση και συμπεριφορά, αξίζει να πούμε ότι οι στάσεις και οι συμπεριφορές είναι αντικείμενα μελέτης της Ψυχολογίας και της Κοινωνιολογίας (Τσαλίκη, 2006). Αρχικά, όσων αφορά στις στάσεις, η ερμηνεία αυτού του όρου διαμορφώνεται ανάλογα με τη εκάστοτε θεωρητική προσέγγιση της Ψυχολογίας (Τζαμπερή, 2010). Έτσι παρά το μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον για την συγκεκριμένη έννοια, δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς το ακριβές της περιεχόμενο (Κοκκινάκη, 2006· Τζαμπερή, 2010). Ωστόσο σύμφωνα με τον Αναστόπουλο (2005 όπ. αναφ. στο Τζαμπερή, 2010) οι περισσότεροι συγκλίνουν στην άποψη ότι η στάση αποτελεί μια συνολική τοποθέτηση κάποιου γύρω από και σχετικά με ένα ζήτημα.

Σύμφωνα με την κοινωνική ψυχολογία, η στάση προς ένα αντικείμενο, πρόσωπο ή ιδέα θεωρείται το σύστημα που χαρακτηρίζεται από ένα γνωστικό και ένα συναισθηματικό στοιχείο, και έχει την τάση να εκφράζεται με τη συμπεριφορά (Γεώργας, 1995). Ο Πιπερόπουλος (1999, όπ. αναφ. στο Τζαμπερή, 2010) διευκρινίζει ότι το γνωστικό στοιχείο αναφέρεται στις πεποιθήσεις και τις αντιλήψεις σχετικά με ένα αντικείμενο. Το συναισθηματικό σχετίζεται με τις συγκινήσεις όπως η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια για το αντικείμενο αυτό. Η συμπεριφορά, αναφέρεται στη δράση, τις συνήθειες και τη διάθεση του ατόμου να ενεργεί.

Με λίγα λόγια λοιπόν η συμπεριφορά είναι η εκδήλωση με πράξεις εκείνου του στοιχείου το οποίο δηλώνεται στη στάση. Η τελική της έκφραση ωστόσο εξαρτάται από διάφορους παράγοντες όπως οι κανόνες συμπεριφοράς της κοινωνίας, οι συνήθειες του ατόμου, η ψυχολογική του διέγερση και οι συνθήκες του περιβάλλοντος (Τσαλίκη, 2006). Βλέπουμε λοιπόν ότι υπάρχει μία σύνδεση μεταξύ στάσεων και συμπεριφορών, της οποίας η σημαντικότητα φαίνεται στην τοποθέτηση της  Κοκκινάκη (2006, σ.108) ότι «η αλλαγή των στάσεων αποτελεί σημαντικό ζήτημα δεδομένου ότι οι στάσεις κατευθύνουν τη συμπεριφορά και συνεπώς η αλλαγή τους αποτελεί προϋπόθεση για την αλλαγή της συμπεριφοράς».

 

Συγκεκριμένα τώρα με την περιβαλλοντική στάση και συμπεριφορά, η Λιθοξοΐδου (2006, σ.17) αναφέρει ότι περιβαλλοντική στάση θεωρείται «η αρνητική ή θετική προδιάθεση προς μία συγκεκριμένη σκοπιά μιας περιβαλλοντικής σύγκρουσης». Κατά τον Paul Taylor, η υιοθέτηση μίας συγκεκριμένης περιβαλλοντικής στάσης καθορίζεται από την αντίληψη του ατόμου για την φύση, με βάση το σύστημα πεποιθήσεών του (Γεωργόπουλος, 2002). Στην Τυφλίδα, κατά το 1ο διακυβερνητικό συνέδριο, επίσης διευκρινίστηκε ότι οι φιλο-περιβαλλοντικές στάσεις, ή αλλιώς θετική περιβαλλοντική στάση / υπεύθυνη περιβαλλοντικά συμπεριφορά, είναι αυτές που βοηθούν τις κοινωνικές ομάδες και τους πολίτες να αποκτήσουν ένα σύνολο αξιών και συναισθήματα ενδιαφέροντος ή ανησυχίας (environmental concern) για το περιβάλλον, καθώς και κίνητρα για ενεργό συμμετοχή στη βελτίωση και την προστασία του. (Τσαλίκη, 2006).

Όσων αφορά στην περιβαλλοντική συμπεριφορά, έχουμε κατ’ επέκταση των περιβαλλοντικών στάσεων, ότι αντίστοιχα και αυτές διακρίνονται σε θετικές και αρνητικές, αν πάρουμε ως δεδομένο ότι η στάση εκφράζεται μέσω της συμπεριφοράς. Έτσι η Λιθοξοΐδου (2006, σ.8) υποστηρίζει ότι  «η φιλοπεριβαλλοντική συμπεριφορά, προάγει το καλό της φύσης συνολικά και στοχεύει στον περιορισμό της καταστροφής της». Πιο αναλυτικά οι Kollmuss & Agyeman (2002, όπ. αναφ. στο Τσαλίκη, 2006, σ.125), δηλώνουν ότι «φιλοπεριβαλλοντική είναι η συμπεριφορά που αναζητά συνειδητά να μειώσει στο ελάχιστο την αρνητική επίδραση των πράξεων του καθένα στο φυσικό και δομημένο κόσμο (π.χ. μείωση της κατανάλωσης των πόρων και της ενέργειας, χρήση μη τοξικών ουσιών, μείωση της παραγωγής σκουπιδιών)».

Όσο πιο πολύ όμως μελετάται η περιβαλλοντική συμπεριφορά, τόσο περισσότερο γίνεται αντιληπτή η πολυπλοκότητα των παραγόντων και η πολυμορφία των κινήτρων που την επηρεάζουν. Βασική αιτία είναι αν το άτομο σκέφτεται ιδιοκεντρικά (ατομικιστικά), δηλαδή η επιλογή μιας τέτοιας συμπεριφοράς γίνεται όταν αυτή ωφελεί το ίδιο το άτομο, ή αν σκέφτεται αλλοκεντρικά (συλλογικά), δηλαδή η επιλογή γίνεται όταν ωφελεί άλλους ανθρώπους Το παραπάνω δίπολο βρίσκεται σε αντιστοιχία με της έννοιες του εγωκεντρισμού, του ανθρωποκεντρισμού και του οικοκεντρισμού (Παπαστυλιανού  & Παπαδημητρίου, 2009).

 

Οι Φλογαΐτη και Λιαράκου (2005) προσθέτουν ότι οι παράγοντες εκδήλωσης μίας φιλο-περιβαλλοντικής συμπεριφοράς σχετίζονται με τις γνωστικές και συναισθηματικές όψεις της ανάπτυξης του ατόμου. H Λιθοξοΐδου (2006) επίσης αναφέρεται στην περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση (environmental sensitivity), στο ατομικό και ομαδικό κέντρο ελέγχου (individual and group locus of control), στη γνώση και στις ικανότητες στρατηγικών δράσης (knowledge and skills of action strategies). Τέλος η Λαλαζήση (2012) παραθέτει τους εξής παράγοντες: η αντίληψη των κερδών από την συμπεριφορά, η δυσκολία της συμπεριφοράς, τα αντιληπτά όρια εφαρμογής της συμπεριφορά, η αντίληψη της αποτελεσματικότητας της συμπεριφοράς και η κοινωνική επιρροή στην φιλοπεριβαλλοντική συμπεριφορά.

Κλείνοντας να πούμε ότι, μπορεί η φράση «περιβαλλοντικά υπεύθυνη συμπεριφορά» να χρησιμοποιείται πολύ συχνά σαν να είναι κάτι δεδομένο, ωστόσο ο προσδιορισμός της επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες για διαφορετικούς ανθρώπους οι οποίοι επηρεάζονται από διαφορετικές περιβαλλοντικές ιδεολογίες σε διαφορετικές χρονολογικές περιόδους. Έτσι μία φιλο-περιβαλλοντική συμπεριφορά μία χρονική περίοδο μπορεί να είναι όντως ωφέλιμη για το περιβάλλον με βάση τις γνώσεις που διατίθεται εκείνη την εποχή, και στο μέλλον να μην είναι (Παπαδημητρίου, 1998).

Μαρία Στρούμπα

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γεώργας, ∆. (1995). Κοινωνική ψυχολογία. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.

Γεωργόπουλος, Α. (2002). Περιβαλλοντική Ηθική. Αθήνα: Gutenberg.

Κοκκινάκη, Φ. (2006). Κοινωνική ψυχολογία. Εισαγωγή στη μελέτη της κοινωνικής συμπεριφοράς. Αθήνα: Τυπωθήτω.

Λαλαζήση, Χ. (2012). Η επίδραση της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στους κρίσιμους παράγοντες της περιβαλλοντικής συμπεριφοράς των μαθητών Λυκείου. (Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2012). Διαθέσιμη στο δικτυακό τόπο: https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/30455 (17/02/2018).

Λιθοξοΐδου, Λ. (2006). Η συμβολή ενός προγράμματος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στην καλλιέργεια στάσεων και αξιών στην προσχολική ηλικία. (Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2006). Διαθέσιμη στο δικτυακό τόπο: http://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/15335 (17/02/2018).

Παπαδημητρίου, Β. (1998). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Σχολείο: μία διαχρονική θεώρηση. Αθήνα: Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδανός.

Παπαστυλιανού, Α. & Παπαδημητρίου, Ε. (2009). Κοινωνικές αξίες, περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και συμπεριφορά. Στο: Ε. Θεωδοροπούλου, Μ. Καΐλα, Μ. Bonnett, & C. Larrère (Επιμ.), Περιβαλλοντιή Ηθική: Από την έρευνα και την θεωρία στην εφαρμογή. (σ.259-287). Αθήνα: Ατραπός.

Τσαλίκη, Ε. (2006). Παράγοντες που επηρεάζουν την πρόθεση για περιβαλλοντική δράση των παιδιών που ολοκληρώνουν την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Η περίπτωση του δάσους. (Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2006). Διαθέσιμη στο δικτυακό τόπο: http://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/14549  (17/07/2016).

Τζαμπερή, Ν. (2010). Εκπαίδευση για το περιβάλλον και η συμβολή της στη διαμόρφωση φιλοπεριβαλλοντικής στάσης με στόχο τη βιώσιμη ανάπτυξη. (Πτυχιακή Εργασία, Ανώτατο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Κρήτης, 2010). Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: http://nefeli.lib.teicrete.gr/browse/steg/theka/2010/TzamperiNatasa/attached-document-1277188922-965557-28455/Tzamperi2010.pdf (17/04/2018).

Φλογαΐτη, Ε. & Λιαράκου, Γ. (2005). Αξιολόγηση και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση: προσεγγίσεις και προβληματισμοί. Στο: Α. Γεωργόπουλος (Επιμ.), Περιβαλλοντική Εκπαίδευση: ο νέος πολιτισμός που αναδύεται. (σ.755-772). Αθήνα: Gutenberg.

Φλογαΐτη, Ε. (2007). Εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία (3η εκδ.). Αθήνα: Ελληνικά Γραμμάτα.